حسن بن محمد حنفیه

---

حسن‌ بن محمد بن حنفیه، از محدّثان قرن اول، فرزند محمد بن حنفیه و نواده حضرت علی بن ابیطالب علیه‌السلام می‌باشد.
عمده شهرت او به‌ سبب رساله وی درباره ارجاء است.

۱ - معرفی حسن بن محمد

---

حسن بن محمد فرزند محمد بن حنفیه و نواده حضرت علی علیه‌السلام می‌باشد.

۱.۱ - کنیه و مادر وی

او ملقب به مَدَنی، کنیه‌اش ابامحمد و مادرش جُمان/ جمال، از نوادگان عبدمناف، بود.

۱.۲ - تاریخ تولد و زادگاه وی

از تاریخ تولد و زادگاه او اطلاعی در دست نیست.

۱.۳ - تابعی بودن وی

حسن‌ بن محمد از تابعین و مورد اطمینان و مراجعه مردم بود.

۲ - حسن بن محمد در علم رجال

---

شیخ‌ طوسی طبق مسلک خود در رجالو به نقل از او، شوشتری، حسن‌ بن محمد را از اصحاب امام سجاد علیه‌السلام شمرده و اهل‌سنت نیز از وی روایت نقل کرده‌اند.

۳ - حسن بن محمد در علم حدیث

---

حسن بن محمد از پدرش و نیز از ابن‌ عباس، جابر بن عبدالله انصاری و عایشه و کسانی چون عمرو بن دینار، ابان‌ بن صالح و قیس‌ بن مسلم نیز از وی روایت نقل کرده‌اند.
در صحیح بخاری و مسلم از او، به عنوان فردی موثق، روایت نقل شده است.

۴ - نظر حسن بن محمد در ارجاء

---

هر چند وی از متکلمان مرجئه دانسته شده و گفته شده است نخستین فردی بود که از ارجاء سخن گفت، ، اما وی، بر خلاف متکلمان مرجئه، ارجاء را نه در خصوص ایمان، بلکه درباره جانشینی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم مطرح کرده است.

۵ - جدایی حسن بن محمد از کیسانیه

---

او با نگارش رسالةالارجاء که ظاهراً تألیف آن بین سال‌های ۷۳ تا ۷۵، پس از شکست قیام ابن‌ زبیر (سال ۷۳) و حدود هشت سال پس از شکست قیام مختار (سال ۶۷) بوده است، از کیسانیه فاصله گرفت؛ از این‌رو به‌رغم آن‌که به گزارش بسیاری از تاریخ‌نگاران وی از برادرش، ابوهاشم، عالم‌تر بوده است رهبری کیسانیه پس از محمد بن حنفیه، به ابوهاشم منتقل شد.

۶ - نظر حسن بن محمد درباره ولایت

---

او در آغاز رسالةالارجاء، پس از سفارش به تقوا و پیروی از قرآن و سنت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم، در مسئله خلافت ولایت ابوبکر و عمر را پذیرفته، ولی پس از آن دو، امور را به خدا واگذار کرده است.
به‌ گفته ابن‌کثیر برخی گفته‌اند وی درباره حضرت علی علیه‌السلام و افرادی چون عثمان، طلحه و زبیر نظر قطعی نداده است، زیرا به نظر او نمی‌توان بر درستی کار آنان یقین داشت و دریافت کدام‌یک مستوجب ثواب یا عقاب‌اند، از این‌رو نتیجه به خدا واگذار می‌شود.
پدرش، محمد بن حنفیه، با رأی وی درباره حضرت علی مخالفت کرد.
گفته‌اند که وی بعدها از نگارش این رساله پشیمان شد..

۷ - رسالة‌الارجاء در کتاب ذهبی

---

بخشی از این رساله را ذهبی در تاریخ‌الاسلام و ابن‌ حجر عسقلانی در کتاب تهذیب‌التهذیب آورده‌اند و ابن‌ حجر عسقلانی گفته که ابن ابی عمر عدنی آن را در انتهای کتاب‌الایمان آورده است.

۸ - چاپ رسالة‌الارجاء

---

متن کامل رسالة‌الارجاء را فان‌اس در عربیکا همراه با تعلیقاتی، و جعفریان نیز در کتاب مقالات تاریخی به چاپ رسانده‌اند.

۹ - وفات حسن بن محمد

---

سال وفات حسن‌ بن محمد، به اختلاف، ۹۵ و ۹۹ ذکر شده است.

۱۰ - منابع مقاله

---

• ابن‌ حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
• ابن‌ سعد، الطبقات الکبری، (بیروت).
• ابن‌ کثیر، البدایة و النهایة، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
• ابواسحاق شیرازی، طبقات الفقهاء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
• محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح بخاری، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
• حسن‌ بن محمد حنفیه، (رسالة الارجاء).
• Das Kitab al-Irga, ed Josef Van Ess, in Arabica, vol۲۱ (۱۹۷۴);
• خلیفة بن خیاط، کتاب الطبقات، روایة موسی بن زکریا تستری، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
• محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۸۱ـ۱۰۰ ه، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
• محمد بن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غَبَر، ج ۱، چاپ صلاح‌الدین مُنَجِّد، کویت ۱۹۸۴.
• محمد بن عبدالرحمان سخاوی، التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
• شوشتری.
• محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، چاپ احمد فهمی محمد، قاهره ۱۳۶۷ـ۱۳۶۸/ ۱۹۴۸ـ۱۹۴۹، چاپ افست بیروت.
• محمد بن حسن طوسی، رجال‌الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.
• یعقوب‌ بن سفیان فسوی، المعرفة و التاریخ، چاپ خلیل منصور، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
• وداد قاضی، الکیسانیة فی التاریخ و الادب، بیروت ۱۹۷۴.
• مسلم‌ بن حجاج، الجامع الصحیح، بیروت: دارالفکر.
یحیی بن شرف نووی، تهذیب الاسماء و اللغات، مصر: ادارةالطباعة المنیریة، چاپ افست تهران.

۱۱ - پانویس

---